राष्ट्रीय शेअर बाजाराची स्थापना

अर्थव्यवस्थेत शेअर बाजाराचे महत्त्व मोठे आहे. उद्योगांना भांडवल उभारणी करण्यासाठी आणि गुंतवणूकदारांना गुंतवणूक करण्यासाठी व ती मोकळी करण्यासाठी शेअर बाजार सहाय्यभूत होतो. भारतात १८७५ मध्ये मुंबई शेअर बाजार सुरू झाला. १९९० पर्यंत देशात साधारण २३ शेअर बाजार कार्यरत होते. ते प्रामुख्याने क्षेत्रीय स्तरावर कार्यरत होते. या सर्व बाजारातील एकूण व्यवहारांपैकी सुमारे ८० टक्के व्यवहार मुंबई बाजारात होत असत आणि तो देशात सर्वांत मोठा बाजार होता. त्याला अन्य बाजारांची फारशी स्पर्धा नव्हती. मोजके आणि एकमेकांशी खूपच जवळीक असलेले व्यापारी तेथे ब्रोकर्स म्हणून काम करत. मुंबई, दिल्ली, कलकत्ता, अहमदाबाद आणि मद्रास या शेअर बाजाराच्या नियामक मंडळात ब्रोकर्सची संख्या अनुक्रमे ६७, ७१, ६८, ६३ आणि ६० टक्के इतकी होती. यावरून बाजारात ब्रोकर्सचा प्रभाव सहज लक्षात येईल. कार्यकारी संचालकावर ब्रोकर्सचा खूप दबाव राहत असे. बाजाराच्या कारभारात पारदर्शकता नव्हती. तंत्रज्ञानाचा वापर नव्हता. खरेदी-विक्रीचे व्यवहार बाजाराच्या हौद्यात ब्रोकर्सच्या आवाजी देवाणघेवाणीतून होत असत. काँट्रॅक्ट नोटवर व्यवहारांची वेळ नोंदलेली नसल्याने शेअरची खरेदी दिवसभरातील सर्वांत जास्त भावाने आणि विक्री सर्वांत कमी भावाने झाल्याचे सांगितले जात असे. बाजारात झालेले अनेक व्यवहार जाहीर केले जात नसत. सबब, योग्य किमतीचा अंदाज बांधणे अवघड जात असे. गावागावांतील सबब्रोकर्सना मुंबईच्या मुख्य ब्रोकरकडे ऑर्डर द्यावी लागत असे. थोडक्यात, शेअर बाजारातील व्यवहार प्रामुख्याने ब्रोकर्सचे हितसंबंध जोपासणारे होते. उद्योगाला भांडवल उभारणी आणि गुंतवणुकीला प्रोत्साहन या भूमिकांना महत्त्व नसल्याने शेअर बाजारातील व्यवहार हे सट्टेबाजीकडे जाणारे होते. अनेक शेअर बाजार असले तरी तेच तेच शेअर्स सर्व बाजारात ट्रेड होत होते आणि त्यांच्या प्रत्येक बाजारात वेगवेगळ्या किमती असत. ही होती १९९० पर्यंतची शेअर बाजाराची स्थिती.
नवीन बाजाराची स्थापना

१९९१ मध्ये भारतात उदारीकरणाचे धोरण स्वीकारले गेले. वित्तीय क्षेत्र खुले करायचे ठरले. विदेशी गुंतवणुकीला परवानगी देण्याचे नक्की झाले. या पार्श्वभूमीवर देशात पारदर्शी आणि कार्यक्षम शेअर बाजार असण्याची गरज भासू लागली. १९९१ मध्ये फेरवानी यांच्या अध्यक्षतेखाली एक समिती नेमली गेली. समितीच्या शिफारशीनुसार नोव्हेंबर १९९२ मध्ये कंपनी कायद्याखाली नोंदविलेली ‘द नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंज’ ही कंपनी अस्तित्वात आली. एप्रिल १९९३ मध्ये तिला ‘शेअर बाजार’ म्हणून मान्यता मिळाली. सरकारने आयडीबीआय, यूटीआय, एलआयसी, जीआयसी अशा सार्वजनिक क्षेत्रातील कंपन्यांच्या मागे लागून या एनएसईची स्थापन केली. ब्रोकर्सच्या प्रभावात न राहता एनएसई स्वतंत्र व्यावसायिकांच्या व्यवस्थापनाखाली आली.

एनएसईचे कामकाज

एनएसईने आपल्या कामकाजाची सुरुवात जून १९९४ मध्ये व्होलसेल डेब्ट मार्केट (डब्लूडीएम) विभागाने केली. त्याच वर्षाच्या नोव्हेंबरमध्ये कॅपिटल मार्केट (इक्विटीज) म्हणजे समभागांच्या ट्रेडिंगला प्रारंभ केला. तीन नोव्हेंबर १९९४ रोजी या बाजारात पहिला व्यवहार झाला. ऑक्टोबर १९९५ मध्ये एनएसई हा देशातील सर्वांत मोठा शेअर बाजार झाला. एनएसईवर डेरिव्हेटिव्हज सेगमेंटची सुरुवात जून २००० मध्ये करण्यात आली. देशात इलेक्ट्रॉनिक माध्यमातून काम करणारा एनएसई हा पहिला शेअर बाजार अस्तित्वात आला. माहिती तंत्रज्ञान आणि दूरसंचार यांचा उत्तम वापर करून येथे व्यवहार पार पडले जातात. देशाच्या कोणत्याही कोपऱ्यातून या स्क्रीनबेस्ड (screen based) बाजारावर थेट व्यवहार करणे कोणालाही शक्य झाले. शेअर खरेदी- विक्रीच्या किमती पडद्यावर दिसू लागल्या. मध्यस्थांच्या मदतीची गरज कमी झाली. व्यवहाराची पूर्तता टी+२ म्हणजे व्यवहार केल्या दिवसापासून दोन दिवसांत होऊ लागली. एनएसईची मालकी संस्थांची असल्याने एनएसईच्या संचालक मंडळावरील सर्व जण व्यावसायिक आहेत. ब्रोकर्सद्वारे व्यवस्थापन करण्याची प्रथा बंद झाली. परिणामी, गुंतवणूकदारांच्या हितसंबंधांना प्राधान्य मिळू लागले. एनएसईने सहप्रवर्तक होऊन ‘क्लीअरिंग हाऊस’ अशी व्यवस्था सुरू केली. त्याने व्यवहारपूर्तता वेळेत आणि अचूक होण्याची खात्री निर्माण केली. व्यवहारांची कॉस्ट लक्षणीय प्रमाणात घटली. एनएसईने नॅशनल सिक्युरिटीज डिपॉझिटरी लिमिटेड (एनएसडीएल) ही संस्था सुरू करण्यात मोलाचे योगदान देऊन प्रतिभूतींचे निर्भौतिकीकरण केले आणि पेपरलेस प्रतिभूतींचे व्यवहार सुरू झाले.

एनएसईवर होणाऱ्या व्यवहारात पुढील बाबींचा समावेश होतो ः शेअर्स, इंडिसेस, म्युच्युअल फंड्स, एक्स्चेंज ट्रेडर्स फंड्स, कंपन्यांच्या शेअर्सचे प्राथमिक देकार, सिक्यरिटी लेंडिंग अँड बॉरोइंग स्कीम. एनएसई ने डेरिव्हेटिव्हजचे व्यवहार सुरू केले आणि त्यामुळे एका अर्थाने पूर्वी होणाऱ्या सट्टारूपी व्यवहारांना चाप बसला. सध्या एनएसईवर इक्विटी डेरिव्हेटिव्हज (ग्लोबल इंडिसेस लाइक सीएनएक्स ५००, डाऊ जोन्स अँड एफटीएसई यांच्यासह), करन्सी डेरिव्हेटिव्हज आणि इंटरेस्ट रेट फ्युचर्स यांचे व्यवहार होतात. याशिवाय कंपन्यांच्या कर्जरोख्यांची खरेदी- विक्रीसुद्धा होते.

एनएसईने आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर सुरू केला आणि व्यवहारांची गती वाढली. १९९४ मध्ये एनएसई प्रतिसेकंद दोन ऑर्डर्स प्रोसेस करत असे. २००१ मध्ये ही संख्या प्रतिसेकंद ६० पर्यंत वाढली. आता तिची क्षमता प्रतिसेकंद एक लाख ६० हजार इथपर्यंत वाढली आहे. भारतातील दोन हजार शहरांत एनएसई आपल्या २५०० व्हीएसएटी आणि ३००० लीज्ड लाइन्स (leased lines)च्या माध्यमातून सेवा देत आहे. एनएसईने वित्तीय साक्षरता प्रसारासाठी अनेक विद्यापीठांबरोबर करार करून एमबीए आणि बीबीएच्या अभ्यासक्रमाना मान्यता दिली आहे, तसेच सर्टिफिकेशन इन फायनान्शियल मार्केट्स (एनसीएफएम) प्रोग्राम्स सुरू करून ऑनलाइन परीक्षा घेत प्रमाणपत्र देण्याची व्यवस्थाही केली आहे.

एनएसई हा देशातील सर्वांत मोठा आणि अग्रेसर बाजार असून, समभागांच्या व्यवहारांचा विचार करता जगातील चौथा मोठा बाजार आहे. स्टॉक इंडेक्स ऑप्शन आणि करन्सी ऑप्शन यात होणाऱ्या व्यवहारांच्या आधारे एनएसई हा जगातील क्रमांक एकचा बाजार आहे. देशातील शेअर बाजारात होणाऱ्या एकूण व्यवहारांपैकी एनएसईवर इक्विटी कॅश ट्रेडिंगपैकी ८५ टक्के, इक्विटी डेरिव्हेटिव्हज ट्रेडिंगपैकी ९४ टक्के, करन्सी डेरिव्हेटिव्हज ट्रेडिंगपैकी ५९ टक्के, इंटरेस्ट रेट डेरिव्हेटिव्हज ट्रेडिंगपैकी ७९ टक्के, ईटीएफ ट्रेडिंगपैकी ७७ टक्के आणि कॉर्पोरेट बाँड्स ट्रेडिंगपैकी ८० टक्के व्यवहार होतात. एनएसईवर १८२२ कंपन्यांनी नोंदणी केलेली आहे.

थोडक्यात एनएसई देशातील सर्वांत मोठा, पारदर्शक, तंत्रज्ञानावर आधारित, विश्वासार्ह आणि समावेशक बाजार म्हणून अल्पावधीत नावारूपास आला. परिणामी, दि एनवायएसई युरोनेक्स्ट आणि गोल्डमॅन सॅच्स (Goldman Sachs) अशा आंतरराष्ट्रीय गुंतवणूक संस्थांनी एनएसईचे समभाग विकत घेतले आहेत.
https://maharashtratimes.indiatimes.com/editorial/article/establishment-of-national-stock-exchange/articleshow/59725454.cms